من عاشق رهبرم

سوال:

در مورد امتحانات الهی در فراز و نشیب های دنیا، علل مختلفی، از جمله خالص شدن افراد و به فعلیّت رساندنِ بالقوّه ها ذکر شده که در آیات 140 تا 142 سوره آل عمران اشاره شده. امّا در همین آیات، صریحاً آمده که “لیعلم الله الذّین آمنو” و نیز “یعلهم الله الذّین جاهدوا” که صریحاً می گوید: تا خدا آنان را که ایمان آورده و جهاد کردند را بشناسد! این چگونه با این اعتقاد که خداوند همه چیز را می داند جور در می آید؟

پاسخ:

همانگونه که شما اشاره کرده­اید، خداوند، عالم مطلق است؛ او ظاهر و باطن هر آنچه بوده هست و  خواهد آمد را می­داند و هیچ چیز بر او پوشیده نیست. این باور، از اعتقادات یقینی هر مسلمان است که عقل و نقل بر آن تاکید فراوان دارند ولذا به هیچ وجه، خدشه پذیر نیست. از این رو، در مواردی که در ظاهر به نظر می­رسد با این عقیده سازگاری ندارد، لازم است با تامل بیشتر، معنای واقعی آن موارد را دریافت. راه دریافت معانی حقیقی قرآن، مراجعه به تفاسیر قرآن است؛ تفاسیری که با استفاده از سایر آیات قرآن و نیز احادیث معصومین سلام الله علیها به تبیین آیات می پردازند.

در ذیل آیات مورد سوال شما و نیز در موارد دیگری از قرآن که مشابه این تعبیر وجود دارد، مفسران به طرح سوال شما و پاسخ آن پرداخته­اند و به این سوال، پاسخهای مختلفی داده اند که ما پاسخ دو تفسیر معروف المیزان و نمونه را برایتان نقل می­کنیم:

الف – مفسر بزرگ قرآن، علامه طباطبایی، در ذیل آیه 140 سوره آل عمران، عالمانه به این سوال پاسخ می­دهند. پاسخ ایشان با کمی توضیح چنین است.

«لیعلم» در آیه مذکور به این معنا نیست که خداوند چیزی رانمی­دانسته و الان با امتحان بندگان می­خواهند آنرا بداند بلکه در واقع در اینجا به معنای اظهار کردن و آشکار ساختن است یعنی خداوند بندگان را امتحان می­کند تا ایمان مومنان که تا بحال مخفی و پنهان بود، آشکار شود.

توضیح بیشتر این که: علم خداوند به حوادث و اشیاء خارجی و از جمله ایمان مومنین همان وجود آن حوادث و اشیا در خارج است چرا که نفس وجود اشیا برای خداوند معلوم است نه اینکه همانند ما انسانها، صورتی از آن اشیا برای خداوند معلوم باشد. پس خداوند به خود وجود اشیا علم دارد نه صورت آنها، حال که علم خداوند به اشیا خارجی، عین وجود آنها در خارج است در نتیجه وقتی خداوند بخواهد به چیزی عالم شود؛ او را خلق می کند  پس اراده دانستن در خداوند عبارت است از اراده ایجاد کردن و چون در جمله مورد بحث، مومنین را موجود و محقق گرفته است و آنها بالفعل در خارج وجود دارند لذا در ایه محل بحث علم خداوند به مومنان به معنای ظهور ایمان آنها در خارج خواهد بود.

خلاصه آنکه «لیعلم» در آیه مذکور به معنای «لیظهر» است یعنی «. . . تا خداوند کسانی را که ایمان آورده اند، آشکار سازد». [i]

ب: تفسیر نمونه نیز اینگونه به جواب این سوال پرداخته است:

«. . . ] این تعبیر [   به این معنی نیست که خداوند چیزی را نمی دانسته و سپس از آن آگاه شده است بلکه مراد همان تحقق و عینیت پیدا کردن این واقعیتهاست.

توضیح اینکه: خداوند، از ازل، از همه حوادث و موجودات آگاه بوده است هر چند آنها تدریجا به وجود می­آیند، بنابراین حدوث حوادث و موجودات، چیزی بر علم و دانش او نمی­افزاید بلکه آنچه قبلا می­دانسته به این ترتیب پیاده می­شود و به این می­ماند که شخص معماری، نقشه ساختمانی را طرح کند و از تمام جزئیات آن قبل از وجودش، آگاه باشد و سپس آن نقشه را تدریجا پیاده کند، هنگامی که معمار مذکور، تصمیم به  پیاده کردن قسمتی از نقشه ساختمان می گیرد، می ­گوید «این کار را به خاطر این می کنم تا آنچه را در نظر داشته­ام ببینم» یعنی می­خواهم نقشه عملی خود را به جامعه «عمل » بپوشانم بدون شک علم خدا با بشر تفاوت بسیار دارد؛ منظور، ذکر مثالی برای روشن شدن بحث است)» [ii]

خلاصه پاسخ مذکور، این است که «لیعلم» به این معنی نیست که خداوند آنچه را نمی­دانسته، بداند بلکه مراد آن است که چیزی را که می­دانسته، به فعلیت و تحقق برسد و در خارج، وجود پیدا کند.